عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ضمن برشمردن پیامدهای مطلوب ازدواج موقت گفت: در اسلام، ازدواج موقت بعد از ازدواج دائم و به‌دلیل عسر و حرج و جلوگیری از گناه پیش‌بینی‌ شده است. لذا، ترویج و تشویق به ازدواج موقت به‌طور عام و برای همه صحیح به‌ نظر نمی‌رسد.

قانون زوجیت به‌مثابه یکی از قوانین فراگیر خلقت در همه موجودات عالم قابل‌ مشاهده است. ازدواج حکمی فطری و هماهنگ با قانون آفرینش محسوب می‌شود و انسان برای بقای نسل و آرامش جسم و روح به آن نیاز دارد. خداوندی که آفریننده نیازهای مخلوقات به‌شمار می‌رود، حتماً مسیر پاسخ به این نیازها را نیز پیش‌بینی کرده ‌است. در تمام ادیان آسمانی، تمایل به جنس مخالف که از جمله نیازهای هر انسانی به حساب می‌آید، با ازدواج و به‌صورت قانونمند پاسخ گفته ‌شده است. در دین اسلام نیز با در نظر گرفتن نیازهای واقعی و طبیعی انسان‌ها و با توجه به مصالح فرد و اجتماع، ازدواج و زوجیت به‌مثابه بهترین راه و مناسب‌ترین شیوه زندگی معرفی شده است و انسان‌ها از تنها ماندن و تجرد نهی شده‌اند. هرچند 11 نوامبر مصادف با 20 آبان‌ماه در جهان به‌عنوان «روز مجردها» نام‌گذاری شده، اما در دین اسلام اصل بر زوجیت بوده، تجرد به‌ شدت نهی شده و ازدواج، راهکاری برای خروج از این وضعیت معرفی شده ‌است؛ چنانکه در حدیثی از پیامبر(ص) چنین آمده که بدترین شما مجردان‌ هستند. در آیات قرآن نیز مسلمانان به تلاش و اهتمام در امر تزویج مجردان امر شده‌اند؛ اما در این دین، افزون بر ازدواج دائم، ازدواج موقت نیز تشریع‌ و در قانون مدنی ایران نیز این نوع ازدواج محترم شمرده شده‌ است؛ ولی سؤال اینجاست که اساساً چه نیازی به توصیه به این شکل از ازدواج بوده است؟ آیا سفارش به این نوع ازدواج در هر شرایطی پسندیده است؟ آیا ترویج این نوع ازدواج به غیر از ضرورت و در غیر جایگاه خود، پیامدهای نامطلوبی به دنبال ندارد؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها و آشنایی بیشتر با ماهیت ازدواج موقت، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با داوود اسماعیلی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان انجام داده است.

ایکنا ـ ازدواج موقت یا متعه چه تعریف و شرایطی در فقه اسلامی دارد و استناد قرآنی این حکم، کدام آیات است؟

متعه در لغت به مفهوم بهره‌مند شدن و لذت بردن است، اما بهره‌ای که همیشگی نبوده و به‌زودی پایان می‌یابد. متعه در اصطلاح، عقد مخصوصی است که به‌ سبب آن رابطه‌ زوجیت تا مدتی مشخص و در مقابل مهریه‌ای معین برقرار می‌شود. همه عالمان شیعه و اکثر قریب‌ به‌ اتفاق دانشمندان اهل تسنن معتقدند که ازدواج موقت برگرفته از آیه 24 سوره نساء است: «وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ کِتَابَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَأُحِلَّ لَکُمْ مَا وَرَاءَ ذَ?لِکُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِکُمْ مُحْصِنِینَ غَیْرَ مُسَافِحِینَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا تَرَاضَیْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِیضَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا؛ و ازدواج با زنان شوهردار بر شما حرام شده است، مگر زنانی که به سبب جنگ با شوهران کافرشان از راه اسارت مالک شده‌اید؛ این احکام مقرر شده خدا بر شماست و زنان دیگر غیر از این زنانی که حرمت ازدواج با آنان بیان شد، برای شما حلال است که آنان را با هزینه کردن اموالتان به‌عنوان ازدواج بخواهید، در حالی که قصد دارید با آن ازدواج پاکدامن باشید، نه زناکار و از هر کدام از زنان بهره‌مند شدید، مهریه او را به‌عنوان واجب مالی بپردازید و در آنچه پس از تعیین مهریه نسبت به مدت عقد یا کم یا زیاد کردن مهریه با یکدیگر توافق کردید، بر شما گناهی نیست؛ یقیناً خدا همواره دانا و حکیم است.»

مسلمانان معتقدند که متعه در زمان رسول خدا(ص) حداقل در قسمتی از زندگی آن حضرت مورد پذیرش بوده و ایشان با استناد به این آیه، حلیت این نوع ازدواج را اعلام کرده‌اند.

ایکنا ـ چرا در صدور مجوز ازدواج موقت، بین روایات منقول از شیعه و روایات منقول از اهل تسنن تفاوت وجود دارد؟

روایات شیعی منقول در موضوع ازدواج موقت را می‌توان به چهار گروه تقسیم کرد؛ روایاتی که بر جایز بودن متعه دلالت دارند، روایاتی که بر مستحب بودن آن تأکید می‌کنند، روایاتی که آن را مکروه می‌پندارند و روایاتی که بر احکام و شرایط متعه دلالت می‌کنند. از طرفی، احادیث اهل سنت در این‌باره را نیز می‌توان به چهار گروه عمده تقسیم کرد؛ روایاتی منقول از پیامبر(ص) که بر جواز متعه دلالت دارد، روایاتی از صحابه مبنی بر انجام متعه، روایاتی از عمر بر نهی از متعه و گروهی از روایاتی که متناقض و آشفته به‌ نظر می‌رسند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، شیعیان ازدواج موقت را مجاز می‌دانند، ولی اهل تسنن مسلمانان را از انجام آن نهی کرده‌اند.

برخی از منکران سنی‌مذهب ازدواج موقت، آیه 24 سوره نساء را مربوط به ازدواج موقت نمی‌دانند و برخی دیگر آن را منسوخ می‌دانند، اما عالمان بزرگی همچون آیت‌الله خویی و علامه طباطبایی به‌طور مفصل دلایلی برای ابطال این دو نظریه بیان کرده‌اند که برای آشنایی بیشتر با استدلال‌های این بزرگان، می‌توان به تفسیر این آیه در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن» آیت‌الله خویی و کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» علامه طباطبایی مراجعه کرد.

شاید بتوان گفت یگانه منشأ تحریم متعه در روایات اهل سنت، فرمان معروف خلیفه دوم در دوران خلافت اوست؛ آنجا که امر کرد: «دو متعه در زمان رسول خدا(ص) بود که من آنها را تحریم می‌کنم و بر انجام آن، عقاب و مجازات قرار می‌دهم: متعه‌ زنان و متعه‌ حج.» اما این سخن دارای اشکالات متعددی است، چراکه خود نمایانگر حلیت متعه در زمان پیامبر(ص) تا زمان خلیفه اول بوده و خلیفه دوم، تحریم متعه را به خود نسبت داده است.

درواقع، خلیفه دوم به دلایلی همچون اعتقاد وی به اجتهاد در مقابل قرآن و روایات پیامبر(ص) و نیز جلوگیری از هرج‌ومرج اجتماعی سیاسی آن دوران که در پی فتوحات گسترده ایران و روم و سرازیر شدن ثروت و اسیران فراوان به سرزمین‌های عربی رخ داده و به بروز ناهنجاری‌های خانوادگی به‌ سبب ورود کنیزان غیرعرب منجر شده بود، به تحریم متعه فرمان داد. لذا، می‌توان چنین نتیجه گرفت که حکم ازدواج موقت هرگز نسخ نشده است؛ هر چند اصل در ازدواج، تشکیل خانواده و ازدواج دائم و علت تشریع حکم متعه، ضرورت است. به‌ همین‌ دلیل، روایاتی از ائمه(ع) مبنی بر نهی ازدواج موقت جز در موارد ضرورت صادر شده است. مثلاً، امام علی(ع) می‌فرماید: «تو را با متعه چه کار؟ در حالی‌ که خدا تو را بی‌نیاز کرده‌ است.» این روایات حداکثر حمل بر کراهت و از آنها اصالت ازدواج دائم و غیراصیل بودن ازدواج موقت استنباط می‌شود. علامه طباطبایی معتقد است که این ازدواج صرفاً امری تسهیلی و برای جلوگیری از فساد و فحشا است.

ایکنا ـ پیامدهای مطلوب ازدواج موقت در جامعه چیست؟

مقاوم‌سازی جوانان در مقابل تهاجمات فرهنگی، اولین فایده ازدواج موقت است. چنانچه با افزایش وسایل ارتباط‌ جمعی و دسترسی جوانان به عوامل فسادانگیز جنسی، ازدواج دائم برای آنها میسر نباشد، به‌وسیله ازدواج موقت می‌توان با این تهاجم‌ها مقابله کرد. امام علی(ع) فرمود: «اگر عمر، متعه را حرام نمی‌کرد، کسی جز آدم شقی، زنا نمی‌کرد.» آشنایی زوجین پیش‌ از ازدواج نیز از دیگر پیامدهای مطلوب این نوع ازدواج محسوب می‌شود. برطرف کردن موانع رشد انسان در راستای تکامل و بندگی خداوند، دیگر مزیت ازدواج موقت است. طبیعتاً کسی که نیازهای طبیعی و اساسی او تأمین نشده باشد، مجالی برای رشد معنوی نمی‌یابد. مضامین روایاتی که اجر بیشتری برای عبادت متأهل نسبت‌ به مجردها بیان می‌کند، ناظر به‌ همین موضوع است.

ایکنا ـ اگر راهکاری به نام ازدواج موقت بدون در نظر گرفتن ضوابطی خاص به جوانان توصیه شود، چه پیامدهای نامطلوبی برای جامعه به همراه خواهد داشت؟

اگر ازدواج موقت در جایگاه خود در جامعه ترویج شود، هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما در غیر این صورت معضلاتی به وجود می‌آورد. در اسلام، ازدواج موقت بعد از ازدواج دائم و به‌دلیل عسر و حرج و جلوگیری از گناه پیش‌بینی‌ شده است. لذا، ترویج و تشویق به ازدواج موقت به‌طور عام و برای همه صحیح به‌ نظر نمی‌رسد. حکمی را که خداوند برای غرض خاصی بیان کرده، جز به‌ هنگام همان ضرورت، نباید ترویج کرد، چنانکه اکل میته و خوردن شراب در حالت ضرورت مباح و برای حفظ جان واجب است، اما کسی به ترویج خوردن آنها نمی‌پردازد. پیامدهای نامطلوبی همچون فقدان علاقه بین زن و مرد و سرگردانی فرزندان، ایجاد تشنج در محیط خانواده‌ و در روابط همسران و تمایل نداشتن به ازدواج دائم، از معضلاتی است که در نگاه افراطی به ازدواج موقت نمایان می‌شود. پس ترویج این نوع ازدواج برای جوانان به‌دلیل وجود معضلات و مشکلات پسندیده نیست.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان